Mongolian Journal of Anthropology, Archaeology and Ethnology

Нэрт археологич Загдын Батсайханы 70 насны ойд

Уламбаяр Эрдэнэбат — 2024-05-10

Энэ онд археологич доктор, профессор З.Батсайханы төрсний 70 жилийн ой болж байна. Хэрээд овогт З.Батсайхан бол Монголын эртний судлалын шинэ үеийн эхлэлийг тавилцсан археологич эрдэмтний нэг бөгөөд МУИС-ийн Археологийн хөтөлбөрийг хөгжүүлэхэд жинтэй хувь нэмэр оруулсан профессор багш билээ.

Хөгжингүй ба хожуу хүрлийн үеийн амьтны загварт урлагийн гол дүрүүд

Жамъян-Омбо Гантулга — 2024-05-10

Энэхүү өгүүлэлд Монголын хүрлийн үеийн хөгжлийн үе шат ба он цаг, хөрш бүс нутгийн хөгжингүй ба хожуу хүрлийн үеийн археологийн соёлуудын тухай, мөн амьтны загварт урлагийн эхэн үеийн зарим гол дүрүүд, тэдгээрийн бэлгэдэл зэргийг тодруулахыг зорьсон. Нүүдэлчдийн аж төрөх ёс, амьдралаас урган гарсан урлагийг “Амьтны загварт” хэмээн тодорхойлж ирсэн бөгөөд тэд “амьтны загварт урлаг”-ийн дүрүүдээ хоёр хэмжээст дүрслэлээс гурван хэмжээст дүрслэлд шилжүүлсэн нь дэлхийн урлагийн түүхэнд нүүдэлчдийн оруулсан үнэлж баршгүй гавьяа юм. Хөгжингүй ба хожуу хүрлийн үеийн урлагийн гол дүрүүд хожмын Аржан, Пазырык, Чандмань-Сагил, Дөрвөлжин булш, Тагарын соёлын урлагийн үндсэн дүрүүд болсон төдийгүй илэрхийлэх утга агуулгын хувьд гүн гүнзгий болж улам цааш төгс төгөлдөр болон хөгжсөн байна. Өөрөөр хэлбэл, нүүдэлчдийн бүтээсэн энэхүү “Амьтны загварт урлаг” анх НТӨ XIII зуунд Төв Азид, тэр дундаа одоогийн Монголын нутаг дэвсгэрт үүсэн хөгжиж, НТӨ VII-III зуун гэхэд нийт Евразийн өргөн уудам тал нутагт түгэн дэлгэрч, урлагийн оргил үедээ хүрсэн байна.

Хиргисүүрийн тахилын байгууламжаас гарсан адууны ясанд хийсэн палеозоологийн судалгаа

Батгэрэл Эрдэнэсувд — 2024-05-10

Энэхүү өгүүллээр Монголын хожуу хүрлийн үеийн буюу НТӨ 1200-800 оны үеийн хиргисүүрийн тахилын байгууламжаас гарсан адуунд шүдний эмгэг болон тухайн үеийн оршин суугчид тахилгад ямар нас, хүйсний адууг сонгон тавьж байсан талаар тодруулан авч үзэхийг зорьжээ. Ингэхдээ Өвөрхангай аймгийн Хужирт, Архангай аймгийн Хотонт сумын заагт орших Сайхан булагийн хиргисүүрийн тахилын байгууламжаас илэрсэн адууны нас, хүйсийг тодорхойлох, шүдний цоорол, жигд бус ургалт, эрүүний үрэвсэлийн судалгаанд тулгуурлажээ.

Монгол дахь Пазырыкийн соёлын уналгын адууны тоног хэрэгсэл

Дунбүрээ Батсүх — 2024-05-10

Монгол Алтайн нурууны баруун хэсэгт 2005-2018 оны хооронд 50 орчим пазырыкийн соёлын оршуулгын байгууламж малтан судалсан бөгөөд эдгээр байгууламжаас илэрсэн уналгын адууны тоног хэрэгслийн судалгааг бүхэлд нь тоймлон авч үзэв. Ингэхдээ хил залгаа бүс нутгуудад малтан судлагдсан пазырыкийн соёлын уналгын адууны зарим тоног хэрэгсэлтэй харьцуулан үзсэнээрээ Монгол Алтайн бүс нутгийн пазырыкийн соёлын нэгэн салаа сэдвийг нэгтгэж байгаагаараа ач холбогдолтой юм. Цаашид тухайн сэдвийг лавшруулан авч үзсэнээр эртний нүүдэлчдийн адууны соёлын судалгаанд онцгой ач холбогдолтой баримт материал хэрэглэгдэхүүний жинхэнэ ач холбогдлыг илүү тодруулах боломж байна.

Монгол Алтайн хадны зураг дахь зарим нарийн зураасан зураг

Мүшелхан Адилбек — 2024-05-10

Тус өгүүлэлд Монгол Алтайн баруун хэсэг Баян-Өлгий аймгийн Улаанхус сумын нутагт орших Цагаан Салаа-Бага Ойгор, Буянт сумын Хойд Хөлцөөт, Цэнгэл сумын Шивээт хайрханы хадны зураг дахь нарийн зураасан зургийн дүр дүрслэл, арга барил, сэдэв зохиомж, он цагийн хамаарал зэргийг харьцуулан авч үзэв. Эдгээр гурван дурсгалт газарт хадны зурагт элбэг тохиолддог буга, хүн, тэрэгний дүрслэл бүхий нийт 24 нарийн зураасан зураг байна. Эдгээр нь он цагийн хувьд хүрэл зэвсгийн үеэс Түрэгийн үед хамаарах ажээ.

Түрэгийн түрүү үеийн Яргайтын хадны оршуулга

Ноост Баярхүү — 2024-05-10

Тус өгүүлэлд Увс аймгийн Өмнөговь сумын Яргайтын хадны оршуулгаас илэрсэн эх хэрэглэгдэхүүнийг анх удаа нийтэлж байна. Яргайтын хадны нэгэн оршуулгыг бүлэг этгээд тонож сүйтгэн 2016 онд зарим олдворуудыг зарж борлуулахыг оролдох явцад илэрч эрүүгийн хэрэг үүсэн шалгагджээ. Улмаар тус газраас олдсон олдворуудыг хураан авч ЦЕГ-аас 2017 онд тухайн үеийн ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэнд шилжүүлэн хүлээлгэж өгсөн билээ. Ийнхүү уг олдворууд судлаачдын гарт ирснээр өөр бусад хадны оршуулгын олдвор болон Түрэгийн үеийн морьтой оршуулгын эх хэрэглэгдэхүүнтэй харьцуулан судлах бололцоо үүссэн юм. Үүний дээр зохиогчдын зарим нь 2019 онд уг дурсгалт газарт очин ажиллаж тонуулаас үлдсэн эд өлгийн зүйлсийг түүвэрлэн авсны дээр дурсгалын тодорхойлолтыг үйлджээ. Олдворуудын харьцангуй он цагийг Түрэгийн үед хэмээн тогтоосон бол үнэмлэхүй он цаг НТ 580-675 он буюу Түрэгийн анхдугаар хаант улсын үед холбогдох нь тодорхой болсон бөгөөд харьцуулсан судалгааны үр дүнг баталсан байна. Энэхүү дурсгал нь Их мааньт ба Жаргалант хайрханы оршуулгын хамтаар Түрэгийн үед хамаарах хадны оршуулгын харьцангуй ховор жишээ болно.

Монголчуудын исэр сандал

Уламбаяр Эрдэнэбат — 2024-05-10

XIII-XIV зууны Монгол гүрний үед монголчууд нүүдэлчдийн уламжлалт исэр сандлыг хөгжүүлж эрх мэдлийн нэгэн чухал бэлгэ тэмдэг болгожээ. Сурвалжийн мэдээнээс үзэхэд, өмнөх хааны сэнтий суудлыг эзэмших нь албан ёсны хаан болсныг батлах шинж тэмдгийн нэг болж байсан байна. Уг эдлэлийн бүтэц зохиомж, зөөж тээвэрлэхэд хөнгөн авсаархан чанар нь нүүдэлчдийн ахуй байдалд илүү ойр байгааг судлаачид онцлон тэмдэглэжээ. Дундад зууны дүрслэх урлагийн бүтээл, археологийн олдворуудаас харахад исэр суудал нь Монголын хаад язгууртнуудын ордны ёслолоос гадна оршуулгын зан үйлд чухал үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Монгол язгууртныг исэр суудлын хамт оршуулж байгаа, тахил тайлгын онгоны чулуун хөрөгт исэр суудлыг дүрсэлдэг нь эрх мэдэл, зэрэг дэвийн бэлгэ тэмдэг болж байсны гэрч болно. Монголчуудын исэр сандлын хэлбэрүүд хожмын Мин, Чин улсын үед Азийн зарим улс оронд бараг тэр хэвээр уламжлагдан тархсан байна.

Юань гүрний зэсийн улаан паалантай шаазан (Юлихун) -гийн судалгааны зарим асуудалд

Жинган — 2024-05-10

Юань гүрний үе бол Хятадын шаазан эдлэлийн хөгжлийн түүхэн дэх чухал үе бөгөөд үйлдвэрлэх технологи, гоёл чимэглэлийн урлаг өндөр түвшинд хөгжсөн байна. Юань гүрний зэсийн улаан паалантай шаазан (юлихун) бол үүний сонгодог төлөөллийн нэг болно. Одоо байгаа түүхийн мэдээлэл, эд зүйлсээс үзэхэд зэсийн улаан паалантай шаазанг Юань гүрний үед жинхэнэ ёсоор бүтээж шатаасан, ялангуяа Юань гүрний дунд болон хожуу үеийн шаазан эдлэл хийх технологи ихэд сайжирсан, Мин гүрний үед боловсорч гүйцсэн, Чин гүрний үед цэцэглэн хөгжсөн гэж үзэж болохоор байна. Энэ төрлийн шаазангийн онцлог нь металл зэс элемент агуулсан өнгөт бодисыг шаазан биен дээр шаардлагатай хэсэгт зурж, дараа нь гадаргууг өнгөгүй тунгалаг паалантай давхаргаар хучиж, бүрэн хатсаны дараа нь 1350°C-аас дээш өндөр температурт агааргүй хаалттай орчинд (зууханд) шатаадаг байжээ. Энэхүү өгүүлэлд Юань гүрний улаан шаазан эдлэлийн түүхэн орчин, түүхий эд сонгох, шатаах технологи гэх мэт үйлдвэрлэлийн өвөрмөц байдал, уран сайхны гоёл чимэглэлийн онцлог шинж чанарын тухай авч үзлээ. Юань гүрний паалантай улаан шаазан эдлэлийн түүхэн хөгжил, керамик урлагийн түүхэнд оруулсан чухал хувь нэмэр, ач холбогдол, уран сайхны үнэ цэнийг нэгтгэн дүгнэж, хожмын үеийнхэнд үзүүлсэн нөлөөг судлах нь эртний керамик шаазангийн соёлыг судлах, хамгаалах, өвлүүлэхэд тодорхой үүрэг гүйцэтгэнэ.

Сарьсан багваахай дүрст нэгэн бөгжний тухай

Чунаг Амартүвшин — 2024-05-10

Энэхүү өгүүлэлд Дорнод аймгийн Хөлөнбуйр сумын нутаг Хайртын түүвэр олдворт газраас олдсон түүвэр олдворуудаас “福瑞” (Fu Rui) буюу “буян өлзий” хэмээх бичиг болон хоёр талдаа сарьсан багваахай дүрс бүхий бөгжийг онцлон он цаг, утга агуулгын талаар тодруулахын зэрэгцээ Монголын археологи, угсаатны зүйн эх хэрэглэгдэхүүн дэх бөгжтэй холбоотой ойлголтуудыг багтаан авч үзсэн байна. Сарьсан багваахай болон “буян өлзий” хэмээх үгийн утгын холбоо хамаарал, дэлхий улс түмнүүд хэрхэн үздэг ба монголчуудын дундах сарьсан багваахайн тухай үзлийн талаар өгүүлжээ. Өгүүллийн төгсгөлд уг бөгжний он цагийг сарьсан багваахай хээ болон бичгийн утга агуулгатай харгалдуулан XIX-XX зууны үед хамааруулан авч үзэх санал дэвшүүлсэн байна.

Тэвш (Тэгш) -ийн уулаас илрүүлсэн руни бичгийн хоёр шинэ дурсгал

Цэнд Баттулга — 2024-05-10

Бид 2023 оны 10-р сард Өвөрхангай аймгийн Богд сумын нутаг Тэвш (Тэгшийн улаан) ууланд хийсэн хээрийн судалгааны ажлын хүрээнд руни бичгийн хоёр дурсгал шинээр илрүүлсэн билээ. Тус өгүүлэлд их Дуутын болон Адуун хүрээний Хүрмэн хаданд буй шинэ бичээсийг тайлж уншсан судалгааг толилуулж байна. Их Дуутын бичээс гурван мөр бөгөөд руни бичгийн зураасан бичгийн төрөлд хамаарах бол, Адуун хүрээний Хүрмэн хадны бичээс хоёр мөр, цохимол бичээс юм.

Дархан-Уул аймгийн сурагчдын бие бялдрын өсөлт, биеийн жингийн индекс

Шагдар Уранчимэг — 2024-05-10

Бид Дархан-Уул аймгийн сурагчдын бие бялдрын өсөлт хөгжил, биеийн жингийн индексийн явц, түүнд нөлөөлж буй нийгэм-эдийн засгийн хүчин зүйлс, эртсэн түргэсэх үзэгдэл хэрхэн явагдаж байгааг судлах зорилго тавилаа. Судалгааны дүнгээс харахад амьдрал, ахуйн тохилог орчин болох орон сууцанд амьдардаг сурагчид өсөлтийн дунд болон сүүлийн үеүдэд гэр хороололд амьдардаг үе тэнгийнхнээсээ биеийн үндсэн үзүүлэлтээр илүү байгаа ба тэдний бие бялдрын өсөлт хөгжилд нийгэм, эдийн засгийн хүчин зүйлс, тухайлбал орон байрны нөхцөл, ам бүлийн гишүүдийн тоо бодитой нөлөө үзүүж байна. Эдийн засгийн шилжилтийн үеийн 1990 оноос хойш Дархан-Уул аймгийн сурагчдын бие бялдрын өсөлт хөгжлийн үндсэн үзүүлэлтүүд нэмэгдсэн байгаа нь өсөлт эрчимтэй явагдаж буюу акселерацийн үзэгдэл явагдаж байгааг харуулж байна.

Өвөрхангай аймгийн нутгаас шинээр илэрсэн хоёр бичээс, тамга

Эрдэнэбилэг Саранболор — 2024-05-10

Тус өгүүлэлд 2023 онд Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын Цагаан голын Бага хүрхрээ, Бат-Өлзий сумын Хүрмэн мухар хэмээх газруудаас шинээр илрүүлсэн руни бичгийн бага дурсгалын төрөлд багтах хоёр бичээс, холбогдох тамганы судалгааг толилуулж байна. Бидний судалгааны хэрэглэгдэхүүн болох тус бичээс хадны зураг, олон тамга тэмдэг бүхий газраас илэрсэн ажээ. Өвөрхангай аймгийн нутаг дахь Хүрмэн мухар, Цагаан голын Бага хүрхрээний хадны зургийг бүртгэн баримтжуулах явцад энэхүү хоёр бичээс, тамга зэргийг илрүүлжээ. Гэвч судлаачид тамга хэмээн үзэж дугаарлан тамганы бүртгэлд хамруулсан байна. Эртний Түрэг, Уйгур улсын төрийн бичиг байсан руни бичгийн цагаан толгойн нэг үсэг дангаараа утга илэрхийлсэн үг байхаас гадна бас заримдаа овог аймгийн тамгын үүргээр ч тохиолддог. Бид дээрх бичээсийг гэрэл зурагт тулгуурлан судалж өөрийн санал, таамаглалыг дэвшүүллээ. Бичээс, цуг сийлсэн тамга нэг он цагт хамаарах нь баттай бус боловч тамганы тархцаас ажиглахад уг тамга ихэвчлэн руни бичгийн дурсгалтай хамт тохиолдож байна. Энэ нь бидний дурдаж буй бичээс, тамга нэг цаг үед хамаарах боломжтойг харуулах нэгэн баримт юм. Бичээсийг уншиж холбогдох тамганы тархцыг тодорхойлохыг чухалчилсан бөгөөд тус сэдэвт холбогдох дараа дараагийн судалгаанд тус нэмэр болох болов уу хэмээн үзэж байна.

Засагт хан аймгийн Олхонууд гурван хошууны халхчуудын уламжлалт шүтлэг (XIX зууны эцэс XX зууны эхэн үе)

Баасанхүү Батмөнх — 2024-05-10

Энэхүү өгүүлэлд Засагт хан аймгийн “Олхонууд гурван хошуу” хэмээн сурвалж зохиолд тэмдэглэгдсэн Засагт хан аймгийн Эрдэнэ засаг, Баатар засаг, Үйзэн засгийн хошууны халхчуудын уламжлалт шүтлэгийн талаар тоймлон өгүүлэв. Тэдний уламжлалт шүтлэгт байгаль дэлхийг амь даагч эзэн савдагтай хэмээн үзэж гуйн аргадах, далдын ид шидэнд итгэх, дом шившлэг, онгон шүтэх ёс зэрэг эртний шүтлэгийн болон бөөгийн шашны ул мөр багагүй хэмжээгээр уламжлагдан ирсэн байна.

Ашина овгийн хатны эртний геном нь Хөх түрэгийн хаант улсыг Зүүн хойд Азийн гаралтай болохыг харуулжээ

Цагаан Төрбат — 2024-05-10

Түрэг үндэстнүүдийн анхны мандалт нь НТ VI-VIII зуунд Монголын тэгш өндөрлөгөөс Каспийн тэнгис хүртэлх бүс нутагт Ашина овгийн үүсгэн байгуулсан бэлчээрийн мал аж ахуй эрхэлдэг Хөх Түрэгийн хүчирхэг хаант улс үүссэнээр эхэлсэн билээ.