https://journal.num.edu.mn/HistMon/issue/feed 2025-04-02T14:07:34+08:00 Chinzorig Batnasan journal_histmongol@num.edu.mn Open Journal Systems <p style="text-align: justify;"><span class="ui-provider">Articles, notes, documentations and debates in </span><em>Historia Mongolarum</em><span class="ui-provider"> on all the main aspects of political, economic, social and cultural interactions between Mongolia and other parts of world are based on solid research and critical thinking and connect Mongolia to the region, nation, and world. The journal welcomes contributions representing diverse perspectives. The editors would particularly like to encourage articles that are new in content and interpretation and that make a contribution to historical knowledge. </span></p> <p style="text-align: justify;"><span class="ui-provider">ISSN: 2224-1809 (print), 3005-5288 (online)</span></p> <p style="text-align: justify;"><span class="ui-provider">Language: Mongolian, English</span></p> https://journal.num.edu.mn/HistMon/article/view/9621 2025-04-02T11:57:00+08:00 Барангас Батсүрэн dephistorynum@gmail.com

<p>Хүннүгийн газар усны байршлыг тогтоох судалгааг эрчимжүүлэх, урагш ахиулах үүднээс та бүхэнтэй өөрсдийн хийсэн судалгаанаасаа хуваалцаж байна. Бид энэ удаа м.э.ө. 90 оны Хүннү-Ханьгийн дайн, м.э.ө. 50-иад оны Хүннүгийн дотоодын дайнаар түүхэнд тэмдэглэгдсэн газар усны байршлыг тогтоохын оролдов. Мөн Хүннүд гол, зүүн, баруун гар байсан уу эсвэл зөвхөн хоёр гарын тогтолцоотой юу гэдгийг товчхон хөндөх юм.</p>

2023-01-01T00:00:00+08:00 Copyright (c) 2025 Historia Mongolarum https://journal.num.edu.mn/HistMon/article/view/9622 2025-04-02T12:19:11+08:00 Даваацэрэн Идэр dephistorynum@gmail.com

<p>1260 онд Хубилай Их Монгол улсын хаан ширээг залгамжилж, улмаар Хятадыг эрхшээн захирснаар Их Юань хэмээх Их Монгол улс хүчирхэгжин мандсан билээ. 1368 онд Их Юань улсын Хятад дахь засаглал, ноёрхол унаснаар Монголын төр уугуул эх нутагтаа шахагдан гарсан юм. Монгол орондоо буцсан Их Юань улсын хаан, түүний залгамжлагчид Хятад дахь засаглал, ноёрхлоо дахин сэргээн байгуулахыг оролдож, идэвхтэй бодлого, үйл ажиллагааг явуулжээ. Ухаант хаан Тогоонтөмөр 1368-1370 он, Билэгт хаан Аюушридар 1370-1378 он, Усхал хаан Төгстөмөр 1378-1388 оныг хүртэл Монголын төр улсыг удирдан жолоодохдоо дайн самууны улмаас бутран сарнисан төр улсаа эмхлэн цэгцлэх, цэргийн хүчээ нэгтгэн зузаатгах, Мин улсын цэргийн довтолгоог хориглон зогсоох, хараат улс оронтой харилцаа холбоогоо дахин сэргээх, хамтын хүчээр Мин улсыг эсэргүүцэн байлдах, Хятад дахь засаглал, ноёрхлоо дахин сэргээн байгуулахыг зорьж, 20 орчим жил шаргуу тэмцсэн байна. Гэвч Их Юань улсын Хятад дахь засаглал, ноёрхлыг дахин сэргээн байгуулах зорилгодоо хүрч чадаагүй юм. Хэдий тийм боловч эдгээр хаадын бодлого, үйл ажиллагаа нь зарим талаар ихээхэн амжилт олжээ. Тухайлбал, Монголын төр улсыг богино хугацаанд эмхлэн цэгцэлж, цэргийн хүчээ зузаатгасан, 1372 онд Мин улсын их цэргийг бут цохиж, дайсны цэргийг довтолгоог зогсоосон, 1374 онд Мин улс урьд олзолсон хунтайж Майдарбалыг суллан буцааж, найрсаг харилцаа тогтоож байгаагаа илэрхийлсэн, 1374 оноос урьдын хараат улс болох Солонгосын Корйө улстай харилцаагаа дахин сэргээсэн зэргийг дурдаж болно.</p>

2023-01-01T00:00:00+08:00 Copyright (c) 2025 Historia Mongolarum https://journal.num.edu.mn/HistMon/article/view/9623 2025-04-02T12:27:02+08:00 Пүрэвсүрэн Дэлгэржаргал dephistorynum@gmail.com

<p>XV зууны үеийн Монголын төрийн засаглалд чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан Тайшийн талаар монгол сурвалжийн мэдээ харьцангуй бага юм. Монгол сурвалжийн мэдээг хятад сурвалжтай харьцуулах замаар тайшийн институтийн түүхэнд гүйцэтгэсэн үүргийг тодруулах боломжтой. Монголын дотоод улс төрийн тэмцэл гүнзгийрч, их хааны эрх мэдэл суларсан нь түшмэдийн засаглал хүчирхэгжих нөхцөлийг бүрдүүлсэн ажээ. Алтан ургийн легитим эрхтэй хаан болон улс төрийн хүч нөлөө бүхий алтан ургийн бус ноён “тайши”-ийн эрх ашиг хоорондоо нэгдсэнээр “тайшийн институт” бүрэлдэн тогтох нөхцөл бүрдсэн. Монгол улсыг нэгтгэн захирах, бусад ноёдоо захиран барьж байх үүднээс хаан, тайши хоёрын эрх ашиг нэгдмэл байв. Монголын “Их хаан” болон “тайши”-ийн институт нь засаглалын асуудлаар хоорондоо өрсөлдөн тэмцэлддэг ч бие биенээ үгүйсгэх аргагүй, харилцан хамааралтай институт болж төлөвшсөн хэмээн үзэж байна.</p>

2023-01-01T00:00:00+08:00 Copyright (c) 2025 Historia Mongolarum https://journal.num.edu.mn/HistMon/article/view/9624 2025-04-02T12:32:18+08:00 Р. Хас-Очир dephistorynum@gmail.com

<p>Алшаагийн Хошууд хошуунд хэрэгжүүлсэн Чингийн төрийн давсны бодлогын мөн чанар нь төрийн эрх ашгийг ямагт эн тэргүүнд тавих явдал байсан нь тодорхой харагдаж байна. Тэд төрийн эрх ашигт ноцтой сөрөг нөлөө үзүүлээгүй тохиолдолд тодорхой хэмжээгээр дэмжсэн бодлого хэрэгжүүлж, харин сөргөөр нөлөөлөх үед хяналт, хязгаарлалтын хатуу бодлогыг явуулж байсан онцлогтой. Тэнгэр тэтгэгч хааны үед Алшаагийн Хошууд хошууны давсны үйл хэрэгт харьцангуй зөөлөн бодлого баримталж, хошууны хүсэлт гуйлтыг зөвшөөрч, нааштайгаар хүлээн авч байжээ. Давсны үйл хэрэг нь Хятад газрын зах зээл хийгээд Алшаагийн Хошууд хошууны хоёр талын эрх ашигт харилцан ашигтай байсан тул Чингийн төр дэмжих бодлого баримталж байв. Сайшаалт ерөөлт хааны эхэн үед Алшаагийн Хошууд хошуунд хэрэгжүүлсэн давсны бодлогын гол онцлог нь амуу будаа болон онгоц хийх модны тоог багасгаж, улмаар хязгаарлах зарчмаар үргэлжилсэн юм. Өмнөх үетэй харьцуулбал харьцангуй хатуу чанга бодлого хэрэгжүүлж, давс тээвэрлэх онгоцны тоог багасгах, усан замыг хаах, хориглох зэргээр үргэлжилж, Алшаа хошууны давсны үйлдвэрлэлийн эрх ашгийг бус төрийн эрх ашиг, Хятад газрын зах зээл, албан давсны эрх ашгийг хамгийн эхэнд тавих болсон онцлогтой байна. Дээрх хоёр хаадын үеийн давсны бодлого нь: нэгдүгээрт, Чингийн төр өөрсдийн дотоодын зах зээл, албан давсны үйлдвэрлэлийг хамгаалах явдалтай холбоотойгоор хэрэгжиж байжээ. Хоёрдугаарт, Алшаагийн засаг ноёд болон Чин улсын хаадын хоорондын харилцаа, засаг ноёдын төрд байгуулсан цэргийн гавьяа, худ ургийн холбоо буюу төрийн эфү болсон явдалтай холбоотойгоор хэрэгжиж байв. Лувсандорж, Ванчинбамбар зэрэг засаг ноёдын үед Чингийн төрийн давсны бодлого харьцангуй зөөлөн, дэмжсэн шинжтэй байсан бол Махбалын үед харьцангуй хатуу чанга, хязгаарлалтын бодлогыг хэрэгжүүлэх болсон байна. Чингийн төрөөс Алшаагийн Хошууд хошуунд хэрэгжүүлсэн давсны бодлогын судалгаа нь Манж Чин улсын зүгээс Монгол нутагт баримтлан явуулж, хэрэгжүүлж байсан бодлого, түүний мөн чанар, онцлогийг таньж мэдэх, тодруулахад зохих хувь нэмэр болох ач холбогдолтой болно.</p>

2023-01-01T00:00:00+08:00 Copyright (c) 2025 Historia Mongolarum https://journal.num.edu.mn/HistMon/article/view/9625 2025-04-02T12:34:36+08:00 Гомбо Баярмаа dephistorynum@gmail.com

<p>Халхын шашны тэргүүн Жибзундамба хутагтын харьяанд өөрийн орон хийд, отог шавийг захирах эрдэм мэдлэг, эрх ямба бүхий хутагтууд захирагдаж байсан билээ. Тэднийг Их шавийн голын долоон хутагт хэмээн нэрлэдэг. Эдгээр хутагт нь тамгагүй хутагтууд юм. Богд гэгээний голын долоон хутагтууд шашин номын үйлээрээ ихэд алдартай байсан бөгөөд тэдний дотроос эрдэм мэдлэг, улс төрийн үйл ажиллагаагаараа тодрон Монголын соёл, улс төрийн түүхэнд нэрээ мөнхөлсөн хутагт хувилгаад цөөнгүй байв. Тэдний төлөөлөл бол шашин төрийн зүтгэлтэн Манзушир хутагт Цэрэндорж, шашны зүтгэлтэн Орлойн мэргэн хутагт нар байсныг түүх гэрчилнэ. Голын долоон хутагтын түүхийн судалгаа нь зөвхөн долоон хүний асуудал биш олон үе хувилан төрсөн хутагтуудын түүх билээ. Гэтэл манай түүх бичлэгт хамтатгасан байдлаар тойм төдий авч үзсэн байдаг. Манзушир хутагт Цэрэндоржийн улс төрийн үйл хэргийн судалгааг эс тооцвол төдийлөн хийгдээгүй орхигджээ гэж хэлэхэд хилсдэхгүй. Эдгээр түүхэн зүтгэлтнүүдийн түүх намтрыг судлах нь Түүхийн шинжлэх ухааны хавсарга ухаан, Намтар судлалын салбарт төдийгүй, өмнөх үеийн түүх судлалын цагаан толбыг арилгахад зохих үүрэг гүйцэтгэнэ. Иймээс энэхүү өгүүлэлд Их шавийн голын долоон хутагтын нэг Дарьганга нутагт залагдсан Орлойн мэргэн хутагтын түүх, үйл хэргийг хэрхэн тодруулснаа өгүүлэх болно. Энд, Орлойн мэргэн хутагт Жибзундамба хутагтын шавьд хэрхэн захирагдсан, хийд орноо байгуулсан, тусгай отог шагнагдсан, Дарь овоог тахих үүргийг хүлээх болсон гэх хэсгүүдээр тодруулан үзэхийг зорилоо. Чингэхдээ Монгол Улсын Үндэсний Төв Архивын Түүхийн баримтын архив, Монголын Үндэсний Номын Сангийн Монгол судлал, гар бичмэлийн сан хөмрөг, Тагнуулын Ерөнхий Газрын Тусгай Архивын зохих баримтууд болон нутгийн ардын аман түүхийн эх сурвалжуудыг ашигласан болно.</p>

2023-01-01T00:00:00+08:00 Copyright (c) 2025 Historia Mongolarum https://journal.num.edu.mn/HistMon/article/view/9626 2025-04-02T12:39:35+08:00 Олзвой Одсүрэн dephistorynum@gmail.com Намжилчойжил Алтантөгс dephistorynum@gmail.com

<p>1911 онд Монгол Улс тусгаар тогтнолоо зарласан цагаас эхлэн Монгол угсаатнаа нэгтгэх бодлогыг ХХ зууны дунд үе буюу 1945 оны Чөлөөлөх дайныг дуустал тууштай барьж ирсэн билээ. Гэвч тухайн үеийн геополитикийн нөхцөл байдал, их гүрнүүдийн ашиг сонирхлоос шалтгаалж энэхүү бодлого тэр бүр амжилт олсонгүй. 1949 онд БНХАУ байгуулагдсанаас хойш, ялангуяа 1960 оноос БНМАУ гадаад, дотоод бодлогодоо бүх талаар социалист интернационалч бодлого явуулж эхлэн үндэсний үзлийг илтээр буруушаан, хориглож, үндэстнээ нэгтгэх бодлого ил байдлаар алга болжээ. Гэвч бодит байдал дээр БНМАУ гадаадын иргэдийг харьяат болгон авахдаа монгол угсаатныг илүүтэй харьяат болгон авч байсан бөгөөд монгол угсаатнаа нүүлгэн ирүүлэх угсаатан-хүн ам зүйн бодлого социалист интернационалч үзлийн цаана ч далд байдлаар үргэлжилж байв.</p>

2023-01-01T00:00:00+08:00 Copyright (c) 2025 Historia Mongolarum https://journal.num.edu.mn/HistMon/article/view/9627 2025-04-02T12:43:13+08:00 Цэнд Гантулга dephistorynum@gmail.com 2023-01-01T00:00:00+08:00 Copyright (c) 2025 Historia Mongolarum